เวลากล่าวถึงภาคสังคม (หรือประชาสังคม) เรามักจะนึกแยกออกมาจากภาคเศรษฐกิจ หรือบางกรณี อาจจะถือว่าอยู่ตรงกันข้ามด้วยซ้ำ แต่ในความเป็นจริงแล้วภาคสังคมก็เป็นสาขาเศรษฐกิจสาขาหนึ่งเช่นกัน โดยเราเรียกกันว่า เป็นสาขาองค์กรที่ไม่แสวงหากำไร

ในประเทศที่เน้นคุณภาพชีวิตของประชาชน การลงทุนในภาคสังคมก็จะยิ่งเติบโตมากขึ้น เพราะโดยธรรมชาติของระบบทุนนิยม มักมีสินค้าและบริการหลายอย่างที่มีคุณค่า แต่ไม่ค่อยมี “มูลค่า” ในระบบทุนนิยม เช่น การอ่านหนังสือให้ลูก/เด็กฟังหรือการชวนเด็กๆ เล่นไม่มีมูลค่า แต่การส่งลูกไปเรียนพิเศษจะมีมูลค่า

สังคมที่ให้ความสำคัญกับคุณภาพชีวิต มักจะมีภาคสังคมมาทำหน้าที่ปิดช่องว่างนี้ โดยการลงทุนของรัฐ หรือการระดมทุนโดยภาคประชาสังคมเอง ประเทศไทยของเราก็มีสาขาเศรษฐกิจนี้อยู่เช่นกัน โดยมีสัดส่วนประมาณ 1% ของ GDP ก่อนหน้าปี พ.ศ. 2558 อัตราการเติบโตของสาขาองค์กรที่ไม่แสวงหากำไรอยู่ในเกณฑ์ดี มีอัตราการเติบโตมากกว่าร้อยละ 5 ตลอดช่วงปี 2554-2557 ส่งผลให้สัดส่วนของสาขานี้ใน GDP ค่อย ๆ เพิ่มขึ้นต่อเนื่องจาก 0.97% ของ GDP ในปี 2553 เป็น 1.11% ของ GDP ในปี 2557

แต่ตั้งแต่ปี 2558 เป็นต้นมา อัตราการเติบโตของสาขาองค์กรที่ไม่แสวงหากำไรก็ลดลงอย่างน่าตกใจ โดยตลอดช่วงเวลาปี 2558 - 2562 อัตราการเติบโตของสาขานี้มีอยู่เพียงประมาณร้อยละ 1-2 ของ GDP เท่านั้น และส่งผลให้ความสำคัญของสาขานี้ใน GDP ลดลงจาก 1.11% ในปี 2557 เหลือเพียง 1.00% ในปี 2562 หรืออาจเรียกว่า กลับไปอยู่ที่เดิมเมื่อ 10 ปีก่อนหน้านั้น

จากข้อมูลที่มี อาจจะยังไม่สามารถบอกได้ว่า ปัจจัยใดเป็นเหตุที่ทำให้การเติบโตของสาขาองค์กรที่ไม่แสวงหากำไรลดลงอย่างน่าตกใจ? จะเป็นปัจจัยทางนโยบาย (หรือทางการเมือง) ปัจจัยทางเศรษฐกิจ (เช่น ภาวะเศรษฐกิจที่ชะลอตัว) หรือปัจจัยทางสังคม (เช่น ความสนใจในการทำงานในสาขานี้น้อยลง) ยังต้องการการวิเคราะห์เชิงลึกต่อไป

แต่ผมพอจะบอกได้ว่า สัญญาณดังกล่าวน่าจะเป็นสัญญาณที่ไม่ดีนัก ในภาวะที่สังคมไทยกำลังเผชิญปัญหา/ความท้าทายทางสังคมมากขึ้นเรื่อย เช่น สังคมสูงวัย ความไม่มั่นคงในการทำงาน การเปลี่ยนแปลงภูมิทัศน์การเรียนรู้ของคนรุ่นวัยต่างๆ ฯลฯ จริง ๆ แล้วเราควรต้องเร่งเสริม “คุณค่า” ให้เท่าทันกับ “มูลค่า” ด้วยซ้ำ

เพราะฉะนั้น แทนที่รัฐบาลจะออกกฎหมายเพื่อมาครอบงำภาคประชาสังคม รัฐบาลควรเร่งวางแผนพัฒนาสาขาองค์กรที่ไม่แสวงหากำไร ให้สามารถรังสรรค์คุณค่าเดิมและคุณค่าใหม่ เพื่อมาแก้ไขและรับมือกับความคุกคามและโอกาสใหม่ ๆ ในสังคม ที่สาขาการผลิตอื่นไม่อาจทำได้ (หรือแม้กระทั่ง สร้างปัญหาไว้ให้ภาคสังคม) จะเหมาะสมกว่าครับ